Modern Mimaride Gizli Bir Varsayım: Sağlam Beden

Mimarideki en derin önyargılardan biri görünmezdir: "Kullanıcı" dendiğinde akla gelen, genellikle genç, hareketli, üretken ve bedensel olarak "sağlam" bir figürdür. Bu varsayım o kadar doğal görülür ki, pek çok tasarım engelliliği otomatik olarak "özel durum" olarak kodlar.

Aslında bu bir ideolojidir - yani mevcut düzeni kaçınılmazmış gibi gösteren düşünsel bir çerçeve. "Sağlamlık ideolojisi" denen bu yaklaşım, engelli bedenleri tasarım sürecinin dışında tutar. Sonuç? Projeler bitip "erişilebilirlik kontrol listesi" çıktığında eklenen rampalar, asansörler ve özel tuvaletler.

Ancak sorun yalnızca teknik eksikliklerde değil. Modern mimarinin temel prensibi "form işlevi izler" olduğunda, işlevi tanımlayan "normal" beden olur. Engellilik ise bu normun dışında kalan bir "sapma" olarak görülür. Bu, mimari programın baştan itibaren belirli beden tiplerini göz ardı etmesi anlamına gelir.

Erişilebilirlik Yeterli mi?

Son yıllarda erişilebilirlik standartları yaygınlaştı. Bina girişlerinde rampalar, geniş kapılar, sesli ikazlar... Ancak bu teknik çözümler sorunu gerçekten çözüyor mu?

Mimarlık tarihçisi David Gissen'e göre, erişilebilirlik odaklı yaklaşım 1950'lerden beri tekerlekli sandalye kullanıcılarının beden ölçüleri üzerinden şekillendi. Bu, engelliliği sadece "dolaşım ve hareketliliğin işlevsel bir problemi" olarak gördü. Oysa mimarlığın tarihsel anlatıları, anıtsallığı, çevre ve yapı teknikleri gibi daha geniş alanlarındaki engelleyici yapılar görünmez kılındı.

Jos Boys ise "erişilebilirlik" söylemini eleştiriyor: Engellilik tasarımın sonunda kontrol edilen bir madde olmaktan çıkarılıp, tasarımın başlangıç koşulu olarak düşünülmeli. Engellilikten hareketle tasarlamak, mimarlığı sadece "daha kapsayıcı" değil, aynı zamanda kuramsal ve estetik olarak daha yaratıcı kılabilir.

Örneğin, bir rampa yalnızca mevzuata uygun eğimde olmamalı; aynı zamanda kamusal oturma, gölgeleme ve sosyal karşılaşma olanağı sunan bir kentsel unsur olarak tasarlanmalı.

Okulda ve Ofiste: Neden Hâlâ Dışlanıyoruz?

Sağlamlık ideolojisi sadece binalarda değil, mimarlık eğitiminin kendisinde de işliyor. Polonya'da yapılan bir araştırma, engellilik temalı akademik yayınların mimarlık alanında düşük puanlarla değerlendirildiğini gösteriyor. Bu da üniversiteleri bu alanda çalışmaktan caydırıyor.

Mimarlık stüdyolarındaki "yüksek tempo, uzun çalışma saatleri, yoğun maket yapımı" kültürü, bedensel dayanıklılık gerektirir. Engelli ya da kronik hastalığı olan öğrenciler için bu, yapısal bir dışlanma mekanizmasıdır. Stüdyo, "herkes eşit rekabet eder" varsayımıyla kesişimsel eşitsizlikleri görünmez kılar.

Bourdieu'nün de vurguladığı gibi, akademik alan belirli "kültürel sermaye" türlerini değerli görür. Engellilik araştırmaları, yüksek etki faktörlü dergiler ve prestijli stüdyolarla bağlantı kuramadığı için "riskli" ve "meşru olmayan" bir alan olarak kalır.

Farklı Bedenler, Farklı Hızlar: Yeni Bir Tasarım Dili

Kamusal mekân tasarımında sağlamlık ideolojisi "akışın sürekliliği" ve "verimli hareket" gibi hedeflerle somutlaşır. Ancak bu hedefler, engelli, yaşlı, çocuklu ya da yoksul kullanıcıları dışlayabilir.

Jos Boys'un "slow space" (yavaş mekân) kavramı, mekânı yalnızca hızlı ve üretken bedenler için değil, farklı hızlara ve duyusal deneyimlere imkân veren bir altyapı olarak düşünmeyi önerir. Bu, düşük tempolu dolaşıma uygun oturma-bekleme alanları, doğrusal olmayan dolaşım şemaları ve farklı duyusal hassasiyetlere hitap eden detaylar anlamına gelir.

Ayrıca, engellilik deneyimi tek başına ele alınamaz. Kimberlé Crenshaw'ın "kesişimsellik" kavramı, engelliliğin cinsiyet, sınıf, ırk gibi diğer kimliklerle birleştiğinde çok katmanlı ayrımcılık yarattığını gösterir. Engelli bir kadın, gece yarısı sokakta hem engelli hem de kadın olma nedeniyle artan risklerle karşılaşır. Bu, aydınlatma, görüş alanı, kaçış imkânları gibi tasarım parametrelerini değiştirir.

Nasıl Bir Mimarlık İstiyoruz?

Sağlamlık ideolojisine karşı durmak, sadece daha fazla rampa talep etmekle sınırlanamaz. Tasarımın başlangıç varsayımlarını, temsil biçimlerini ve kuramsal referanslarını yeniden kurmayı gerektirir.

İşte öneriler:

1. Engellilikten başlamak: Tasarım süreci "ortalama kullanıcı" varsayımıyla değil, hareket, algı ve iletişimde zorlanan bedenlerin günlük deneyimleriyle başlamalı. Tasarım atölyelerinde engelli bireylerle ortak çalışma yapılmalı.

2. Erişilebilirlik + X: Yönetmeliklerin öngördüğü standartlar asgari koşul olarak kabul edilmeli; tasarım bu minimumu aşan sosyal ve estetik hedefler eklemeli.

3. Kesişimsel risk analizi: Tasarımın erken safhalarında, engellilik ile cinsiyet, yaş, sınıf ve ırkın kesişiminden doğan riskler tartışılmalı.

4. Sıradışı kullanımları görünür kılmak: Yapı programı ve temsil dili, sıradışı görülen kullanımları da meşru pratikler olarak içermeli. Temsil çizimlerinde engelli bedenler çoğul ve gündelik halleriyle gösterilmeli.

5. Kurumsal dönüşüm: Mimarlık fakültelerinde ve meslek odalarında, engellilik ve mimarlık kesişiminde dersler, sertifika programları ve araştırma merkezleri kurulmalı.

Hepimiz Engel Adayıyız

"Bugün tasarladığımız yapılar, yarın bizzat kendimizin ihtiyaç duyabileceği kırılganlık ve bakım hâllerine ne ölçüde hazırlıklı?" Bu soru, mimarlık için kritik bir dönüşümün kapısını aralıyor.

Sağlamlık ideolojisinin yerine, kırılganlığı, bağımlılığı ve bakım ilişkilerini tasarımın kurucu öğeleri olarak kabul eden bir mimarlık anlayışı, hem engelliler hem de "sağlam" olduğunu düşünenler için daha yaşanabilir şehirlerin önkoşuludur.

Çünkü sonuçta hepimiz engel adayıyız. Yaşlanıyoruz, kazalar geçiriyoruz, geçici ya da kalıcı sakatlıklar yaşıyoruz. Bugün dışladığımız "özel durum", yarın bizim günlük gerçeğimiz olabilir. O zaman neden tasarlamaya bugünden, farklı bedenlerin gerçekliklerinden başlamayalım?